Վահագն Տատրեան. Հայոց Ցեղասպանութեան ականաւոր ուսումնասիրողը

Նախաբան

Հայոց ցեղասպանութեան նշանաւոր ուսումնասիրող Վահագն Տատրեանի (1926(1), մայիսի 26 – 2019, Օգոստոսի 7) կեանքն ու գիտական գործունէութիւնն առանց վարանելու կարելի է բնութագրել որպէս իրական առասպել։ Անգնահատելի է նրա ներդրումը Հայոց ցեղասպանութեան ուսումնասիրութեան բնագաւառում։ Տատրեանը, մասնաւորապէս, Հայոց ցեղասպանութեան ուսումնասիրութեանը հաղորդելով նոր որակ՝ հիմնարար հարցադրումներով եւ գիտական նոր տեսութիւնների ու համեմատական ցեղասապանգիտութեան հենքի վրայ այն դարձրեց հասանելի միջազգային գիտական շրջանակներին։

Ուստի այսօր չափազանց կարեւոր է Տատրեանի գիտական ժառանգութեան վերաարժեւորումը, յատկապէս, երբ Հայաստանն ու Արցախը կրկին յայտնուել են հայ ժողովրդի գոյութեան եւ Հայաստանի ինքնիշխանութիւնը վտանգող թուրք-ադրբեջանական ծաւալապաշտական նկրտումների յանդիման։ Վ. Տատրեանի աշխատութիւնները հիմնարար գիտական լինելուց բացի՝ ունեն քաղաքագիտական արժէք։ Ցեղասպանագէտը, առաջին անգամ շրջանառութեան մէջ դնելով յոյժ կարեւոր վաւերագրեր, փաստական այդ նիւթերը քննել է միջազգային իրաւունքի, քրէագիտութեան, հասարակագիտութեան եւ ոճրագիտութեան տեսանկիւնից՝ միաժամանակ ստեղծելով Հայոց ցեղասպանութիւնը գիտականօրէն բնութագրող եզրոյթներ ու սահմանումներ։ Վ. Տատրեանի՝ գիտական նոր մեթոտաբանութեամբ արուած ուսումնասիրութիւններն ամրագրում են Հայոց ցեղասպանութեան կանխամտածուած լինելու իրողութիւնը։ Մեծ ցեղասպանագէտի ուսումնասիրութիւնները ներկայացնում են հայ ժողովրդի պատմութեան ամենաողբերգական ժամանակաշրջանի՝ կնճռոտ ու դեռեւս արդար հատուցում չստացած հարցերը, որոնց ուղղակի հետեւանքն է Հայաստանի Հանապետութեան ներկայիս բարդ իրավիճակը եւ Արցախի մեծագոյն մասի կորուստը։

Էջեր Վահագն Տատրեանի կենսագրութիւնից

Տատրեան ընտանիքը սերում է Կեսարիայի գաւառի Գերմիր (Կարմիր) գիւղաքաղաքից(2)։ Հետագայում տեղափոխուել է Սեբաստիայի նահանգի Չորում գիւղաքաղաք, որտեղ ապրում էին մեծ թուով հայեր։ Տատրեաններն այնտեղ յայտնի էին որպէս ազգասէր տոհմ։ Գերդաստանի մեծ հօր՝ Աբրահամ էֆենդու բարերարութեամբ կառուցուել է քաղաքի եկեղեցին, իսկ որդին՝ Վ. Տատրեանի հայրը՝ Յակոբը, հիմնել է քաղաքի դպրոցի շէնքը։ Նրանց առանձնատունը հիւրատեղի է եղել քաղաքի ե՛ւ հարուստների, ե՛ւ աղքատների համար։ Ինչպէս գրում է Վ. Տատրեանի աւագ քոյրը՝ Ատրինէն՝ «Հայրս ալ կրկնած էր, թէ Չորումի մեր տունը բնաւ չէր գոցուեր։ Հոնկէ ներս կը մտնէին անօթիներ, տաք կերակուր մը գտնելու եւ որեւէ գործի առթիւ խնդրագիրներ գրել տալու համար»(3)։ Յակոբ Տատրեանը, աւարտելով Մարզուանի Ամերիկեան քոլեջը, Չորումում աշխատել է որպէս փաստաբան, զբաղուել է առեւտրական գործերով, ինչպէս նաեւ ճանաչուած էր թուրք քաղաքական գործիչների շրջանակում։

Հայոց ցեղասպանութեան ընթացքում Տատրեան ընտանիքը, անցնելով բռնագաղթի ճանապարհը, հաստատւում է Դամասկոսից հարաւ՝ Յորդանանի խորքերում գտնուող չերքեզական Ջերեշ գիւղաքաղաքում(4)։ Տարագրութեան ճանապարհին՝ Հալէպում, մահանում է Յակոբի կինը՝ Հայկանուշը(5), եւ նա իր մօր, երեք զաւակների՝ աւագ որդու՝ Աբրահամ Վահէի, դստեր՝ Ատրինէի եւ փոքր որդու՝ Բիւզանդի հետ հանգրուանում է Ջերեշում։ Տեղի քաղաքապետարանում Յակոբը պաշտօն է ստանում եւ շնորհիւ իր կապերի՝ կարողանում է Չորումից բաւական հայ ընտանիքներ, այդ թւում՝ ազգականներին տեղափոխել Ջերեշ։ Հետագայում նա իր ընտանիքով անցնում է Կ. Պոլիս՝ Բաքըրգիւղ (Բաքըրքէոյ, նախկինում՝ Մաքրի գիւղ), իսկ այնուհետեւ՝ հաստատւում Քադըգիւղում (Քադըքէոյ)։ Հ. Տատրեանն ամուսնանում է երկրորդ անգամ՝ իր ծանօթ քահանայի աղջկայ՝ Մայրենիի հետ։ Այդ միութիւնից ծնւում են Վահագն Նորայր Տատրեանը եւ քոյրը՝ Մելինէն(6)։ Վ. Տատրեանը մանուկ հասակում կորցնում է մօրը։ Հիւանդութեան պատճառով մահանում է նաեւ հայրը։ Ստիպուած Վահագնին եւ Մելինէին ուղարկում են Սկիւտառի գիշերօթիկ դպրոց(7)։

Վ. Տատրեանը նախնական կրթութիւն է ստանում Կ. Պոլսի Սկիւտառի Ներսէսեան-Երմոնեան վարժարանում, որից յետոյ վեց տարի սովորում է Բանկալթիի Վիէննական Մխիթարեան կրթահամալիրում(8), ապա՝ ընդունւում Սթանպուլի համալսարան(9)։ Արժանանալով Ալեքսանդր ֆոն Հումբոլդի կրթաթոշակին՝ նա իր ուսումը յաջորդաբար շարունակում է Պերլինի համալսարանի մաթեմատիկայի, Վիէննայի համալսարանի պատմութեան եւ Ցիւրիխի համալսարանի միջազգային իրաւունքի ֆակուլտետներում(10)։ Այդ տարիներից ուրուագծւում է ապագայ գիտնականի հետաքրքրութիւնների շրջանակը։

Ինչպէս հետագայում գրում է Տատրեանը, «Ես պատկանում եմ հայերի այն սերնդին, ովքեր ծնուել են Սթանպուլում՝ Թուրքիայում, եւ մեծացել են Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում տեղի ունեցած Հայոց ցեղասպանութիւնից յետոյ։ Ինչպէս իմ սերնդակիցներից շատերի, այնպէս էլ իմ կեանքի վրայ եւս զգացուել է ցեղասպանութեան աւերածութիւնների հետեւանքները։ Ի յաւելումն ընտանքիս մի քանի անդամների՝ հիմնականում իմ հօրական եւ մօրական տատիկի կորստին, ես ստիպուած էի դիմանալ այդ տրամայի պատճառով ի յայտ եկած այն անողոք տառապանքին, որը կրեցին իմ ողջ մնացած ընտանիքի անդամները, մինչեւ իրենց կեանքի վերջը»։ եւ ողբերգութիւնն ու նրա զոհերն էին, ինչպէս գրում է Տատրեանը, որ իրեն մղեցին գիտական որոնումների(11)։

Նրա մասնագիտական վերջնական կողմնորոշման համար շրջադարձային է եղել աւստրիացի վիպասան Ֆրանց Վերֆելի(12) «Մուսա լերան քառասուն օրը»(13) վէպի ընթերցումը. «Ես միշտ հետաքրքրուել եմ մաթեմատիկայով, ինչպէս նաեւ փիլիսոփայութեամբ, մասնաւորապէս՝ իմացաբանութեան հետ նրա առնչակցութեամբ, բայց Վիէննայի համալսարանի իմ դասախօսներից մէկի՝ պրոֆ. Ֆրիդրիխ Կայնցի հետ շփուելու ընձեռնուած հնարաւորութեան դիպուածը փոխեց ամէն ինչ։

Իմանալով, որ ես հայ եմ, նա հորդորեց, որ կարդամ իր համադասարանցու՝ Վերֆելի «Մուսա լերան քառասուն օրը» վէպը։ Վերֆելը Կայնցին խոստովանել էր, որ այդ վէպը գրելու գլխաւոր դրդապատճառը գեղարուեստական միջոցներով ամբողջ աշխարհին հայերի զանգուածային ոչնչացման ներկայացումն էր, որը հրեաներին ուղղուած չարագոյժ կանխագուշակում էր։ Այդ գրքի ուժը, չնայած նրա մռայլ, նոյնիսկ ողբերգական էութեանը, իմ երիտասարդ մտքի վրայ գործեց երբեւէ չթուլացող ազդեցութիւն։ Երկու հատորներում ներկայացուած անհամաչափ յարաբերակցութիւնն այնպիսի երեւոյթների, ինչպիսիք են՝ մի կողմից մարդկային բարեպաշտութիւնը վշտի ու տառապանքի պահին, այդ տառապանքը կրելու ունակութիւնն ու հերոսականութիւնը եւ միւս կողմից՝ համատարած անհաւասարութիւնը, անտանելի դաժանութիւնը, որն է՛լ աւելի էր խորանում մնացեալ աշխարհի ան-

տարբերութեան արդիւնքում, ի վերջոյ, ստիպեցին ինձ վերաուղղորդել սեփական հետաքրքրութիւնն ու կենտրոնանալ հետազօտութեան նոր բնագաւառի, այն է՝ իշխանութեամբ օժտուած յանցագործ խմբաւորման կողմից խոցելի հաւաքականութիւնը նահատակութեան ենթարկելու հիմնահարցի վրայ»(14)։

Տատրեանն անձնական զրոյցներում նշել է, որ իր համար բեկումնային է եղել նաեւ տրապիզոնցի Լեւոն-Զաւէն Սուրմէլեանի «Ձեզ եմ դիմում տիկիններ եւ պարոններ» ինքնակենսագրական վէպը(15), որում հեղինակը պատմում է Տրապիզոնում անցկացրած մանկութիւնն ու 1915 թ. Հայոց ցեղասպանութիւնը տասնամեայ ականատեսի աչքերով։

1951 թ. տեղափոխուելով ԱՄՆ՝ Դետրոյթի Ուէյնի համալսարան, Տատրեանը մասնակցում է հասարակագիտութեան դասերին եւ ստանում մագիստրոսի աստիճան, իսկ 1954 թ. Չիկագոյի համալսարանում՝ դոկտորի աստիճան(16)։ 1956 թ. նա դասախօսական աշխատանքի է անցնում Այդահոյի համալսարանում(17)։ Այնուհետեւ հասարակագիտութիւն է դասախօսում Բոստոն քոլեջում (համալսարան)(18)՝ զուգահեռ աշխատակցելով «Հայրենիք» օրաթերթին(19)։ Տատրեանը շուրջ քսան տարի ամերիկյան մի շարք համալսարաններում դասաւանդել է հասարակագիտութիւն, սոցիալ-հոգեբանութիւն, քրէագիտութիւն եւ այլ առարկաներ, որպէս աւագ գիտաշխատող պաշտօնավարել է Հարվարդի համալսարանի Միջին Արեւելքի ուսումնագիտական եւ Մասաչուսեթսի Տեխնոլոգիական ինստիտուտի (MIT) Միջազգային ուսումնասիրութիւնների կենտրոններում, Դիւքի համալսարանում՝ որպէս հրաւիրեալ դասախօս(20):

Տատրեանի համար ճակատագրական է եղել Պէյրութում հանդիպումը կաթոլիկ հոգեւորական հայր Գրիգոր Գերգերեանի (Գրիգեր)(21) հետ։ Վերջինիս՝ Հայոց ցեղասպանութեանը նուիրուած հիմնաքարային ուսումնասիրութիւնները ճանապարհ են հարթել Տատրեանի հետագայ գիտական գործունէութեան համար։ 1964 թ. «Նիւ Եորք Թայմզ» թերթում Հայոց ցեղասպանութեան մասին Տատրեանի հրապարակումից յետոյ՝ 1965 թ., Գրիգերը նրան հրաւիրում է Պէյրութ(22)։ Այդ հանդիպման ժամանակ Տատրեանը տեղեկանում է, որ գոյութիւն ունեն մարդկութեան դէմ իրագործուած մեծագոյն ոճրի մասին վկայող ապացոյցներ եւ ոճրագործների դատավարութեանը վերաբերող իրական վաւերագրեր։ Յատկապէս Գրիգերն արժեւորում է Երուսաղէմի Հայոց պատրիարքարանում պահուող արխիւը։

Արխիւը ժամանակին հաւաքել է Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքարանին կից ու Հայոց պատրիարք Զաւէն արք. Տէր-Եղիայեանի հովանու ներքոյ, նաեւ՝ Գրիգոր Դաւիթեանի նախաձեռնութեամբ 1919 թ. հիմնուած «Տեղեկատու դիւանը»(23)։ Այդ արխիւում տեղ գտած վաւերագրերը պէտք է փոխանցուէին Կ. Պոլսում օտար, մասնաւորապէս՝ Բրիտանական բարձր յանձնակատարութեանը։ 1918 թ. Մուդրոսի զինադադարի 142-րդ եւ 230-րդ յօդուածների համաձայն Ազգերի լիգայի դատարանների առջեւ ոճրագործները պէտք է դատապարտուէին։ Գրիգերը գրում է. «Թուրք Պատերազմական Ատեանի վարած դատավարութեանց ընթացքին 1919–1921, Հայերը իրաւական կողմ էին Ատեանի առջեւ եւ այս իսկ հանգամանքով իրաւունք ունէին թուրք վաւերագրերէն պաշտօնապէս վաւերացուած պատճէններ եւ օրինակներ ունենալու»(24)։ «Տեղեկատու դիւանի» հաւաքած այս վաւերագրերի մի մասը եւս հիմք են դարձել Տատրեանի կոթողային ուսումնասիրութիւնների համար։

Վ. Տատրեանն ուղղակիօրէն զարգացրել եւ գիտամեթոդական նորագոյն եղանակներով շարունակել է Հայոց ցեղասպանութիւնը վերապրած հեղինակների գործերը։ Նրանք վաւերագրական ճշգրտութեամբ թողել են բացառի յուշագրութիւններ ու հետազօտութիւններ, որոնք աղբիւրագիտական արժէք են ներկայացնում բոլոր ժամանակների հետազօտողների համար։ Առանց այդ աղբիւրների հնարաւոր չէր լինի վեր հանել Հայոց ցեղասպանութեան վաւերագրական մանրամասներն ու յանցագործութեան ծաւալները։ Անգնահատելի են Արշակ Ալպոյաճեանի, Արամ Անտոնեանի, Թէոդիկի, Գրիգորիս վրդ. Բալաքեանի, Վահան Միրագենցի, Սեպուհ Ակունու, Արշակ Չոպանեանի, Զապէլ Եսայեանի, Երուանդ Օտեանի, Մուշեղ Սերոբեանի, Կարապետ Գաբիկեանի, Աւետիս Նագաշեանի, Յովհաննէս արք. Նազլեանի, Արշակ Սաֆրաստեանի, Վահան Մինախորեանի, Վահէ Հայկի, Հայկազն Ղազարեանի, Լեւոն Վարդանի կատարած ուսումնասիրութիւնները եւ գիտական ժառանգութիւնը, անշուշտ, Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարք Զաւէն արք. Տէր-Եղիայեանի «Պատրիարքական յուշերս»(25), ինչպէս նաեւ՝ այլ երախտաւորների գործերը։ Մտաւորականների այս փաղանգն էր, որ ամենայն բծախնդրութեամբ ու մանրամասնութեամբ թղթին է յանձնել իր տեսած ու իմացած բոլոր ոճրագործութիւնները՝ շրջանառութեան մէջ դնելով տարաբնոյթ վաւերագրեր եւ տեղեկագրեր, ընդհուպ օսմանեան իշխանութիւնների՝ հայերի ոչնչացման հրամանագրերն ու դրանց գաղտնազերծուած օրինակները՝ օսմաներէն, հայատառ թուրքերէն եւ հայերէն տարբերակներով։ Ահա այս անհատականութիւններն էին, որ հարթեցին գիտական այն մայրուղին, որի բարդ ու վայրիվերումներով լի ճանապարհն ընտրեց մեծանուն գիտնական Վ. Տատրեանը։ Սփիւռքի եւ Հայաստանի գիտնականների սերունդը համոզուած առաջնորդւում էր այն գիտակցութեամբ, որ իր ապրած իւրաքանչիւր օրն ու գործունէութիւնը նպաստելու է Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման, դատապարտման եւ հատուցման գործընթացին։

Վ. Տատրեանը, հիմք ընդունելով վերոհիշյալ հեղինակների աշխատութիւնները, հետազօտել է աշխարհի տարբեր արխիւներում պահուող Հայկական հարցին եւ Հայոց ցեղասպանութեանը վերաբերող բազմալեզու վաւերագրեր՝ կիրառելով գիտական ուսումնասիրման միջառարկայական նոր մեթոդաբանութիւն՝ առաջադրուած խնդիրները քննելով պատմագիտութեան, միջազգային իրաւունքի, հասարակագիտութեան, ոճրագիտութեան եւ զոհագիտութեան տեսանկիւնից։ եւ պատահական չէր, որ Տատրեանն ընտրուեց «Միջազգային ոճրագիտութեան ընկերութեան» նախագահ:

1970–1991 թթ. զբաղեցնելով Նիւ Եորքի նահանգային Ջենեսիոյի համալսարանում հասարակագիտութեան պրոֆեսորի պաշտօնը՝ Տատրեանը դասախօսական աշխատանքի հետ շարունակում է իր ուսումնասիրութիւնները Հայոց ցեղասպանութեան բնագաւառում: Համալսարանում Տատրեանն առաջին անգամ սկսում է վարել «Համեմատական ցեղասպանագիտութիւն» դասընթացը(26)։

1975 թ. Նիւ Եորքի համալսարանից կրթաթոշակ ստանալով՝ սկսում է իր հետազօտութիւնները Լոնտոնի, Փարիզի, Պերլինի, Բոննի եւ Վիէննայի պետական արխիւներում(27)։ Նրան յաջողւում է ձեռք բերել եւ առաջին անգամ շրջանառութեան մէջ դնել Բրիտանական հանրային արխիւում պահուող 1918–

1920 թթ. Կ. Պոլսի Բրիտանական Բարձր յանձնակատարութեան, Մերձաւոր Արեւելքում ռազմական եւ քաղաքական հետախուզութեան գրասենեակների թղթածրարները եւ, յատկապէս, Բրիտանական արքայական իրաւաբանական

գրասենեակի փաստաթղթերը(28)։ Տատրեանն ուսումնասիրութիւններ է կատարել Երուսաղէմի Հայոց պատրիարքարանում պահուող Հայկական հարցի եւ Հայոց ցեղասպանութեան, թերեւս, իր ծաւալով ամենամեծ ու բացառիկ արխիւում։ Նրա ուսումնասիրութեան առաւելութիւններից մէկն էլ այն է, որ վերլուծաբար շրջանառել է արխիւում պահուող օսմանեան կենտրոնական եւ տեղական իշխանութիւնների յանցագործութիւնները փաստող վաւերագրերը, թուրքական Ռազմական (Պատերազմական) արտակարգ ատեանի արձանագրութիւնները, դատական գործընթացներին վերաբերող «Թաքվիմ-ի Վեքայի» թերթի յօդուածները(29)։ Տատրեանը նշում է՝ ինչքան իրեն յայտնի է, Երուսաղէմի արխիւից բացի, որեւէ այլ արխիւային հիմնարկ կամ գրադարան չունեն թերթի այդ համարները, քանի որ թուրքական իշխանութիւնները տպուելուց անմիջապէս յետոյ դրանք հաւաքել են(30)։

1960–1990-ական թուականներին Տատրեանը հանդէս է եկել ֆրանսերէն, անգլերէն եւ գերմաներէն բազմաթիւ դասախօսութիւններով՝ Պերլինի, Միւնխենի, Պարմայի, Տորինոյի, Ցիւրիխի, Ուփսալայի, Մայնի, Ֆրանկֆուրտի, Բոխումի, Միւնստերի, 1993–1994 թթ.՝ Ամստերդամի, Ուտրեխտի, Ժնեւի եւ Բրիւսէլի համալսարաններում, ԵՈՒՆԵՍԿՕ-ի փարիզեան կենտրոնում ու ՄԱԿ-ի նիւեորքեան կենտրոնակայանում(31)։ 1996 թ. Բրիտանական Համայնքների պալատում տեղի ունեցած Հայոց ցեղասպանութեան 80-րդ տարելիցի առթիւ Տատրեանը զեկուցողի պատուին արժանացած առաջին հայ գիտնականն էր(32): 1999 թ. նա ստանձնում է Տորոնտոյում Զօրեան հաստատութեան Ցեղասպանութեան ուսումնասիրութեան գծով տնօրէնի պաշտօնը(33)։ Լայնածաւալ գիտելիքների եւ օտար լեզուների (թուրքերէն, օսմաներէն, ֆրանսերէն, գերմաներէն, անգլերէն) փայլուն իմացութեան արգասիքն են Տատրեանի բազմաթիւ յօդուածներն ու գրքերը Հայոց ցեղասպանութեան մասին. աշխատութիւններ, որոնք հիմնարար աղբիւրագիտական փաստարկումներով ու նրա՝ մաթեմատիկական ճշգրիտ մտածողութեամբ նոր որակ են հաղորդում եւ նոր մակարդակի են բարձրացնում Հայոց ցեղասպանութեան գիտական ուսումնասիրութիւնը։

Վ. Տատրեանի գրչին են պատկանում տարբեր լեզուներով գրուած 22 մենագրութիւն եւ շուրջ 140 գիտական յօդուած, բազմաթիւ հրապարակումներ, ինչպէս նաեւ տուել է բազմաթիւ հարցազրոյցներ։ Նա 1971 թ. անգլերէն է թարգմանել 1926 թ. Զարեւանդի «Միացեալ, Անկախ Թուրանիա» գիրքը(34)։ Մէկ տասնեակից աւելի յօդուածներ է գրել մասնագիտական հանրագիտարաններում(35)։ Գիտական արժէքաւոր ժառանգութիւն է նաեւ Տատրեանի ստեղծած բազմահազար էջանոց արխիւը, որը նրա 40 տարիների տքնաջան, բեղուն ու անձնուէր աշխատանքի արդիւնքն է։ Տատրեանն այս արխիւը ստեղծել է սեփական միջոցներով՝ աշխարհի տարբեր գրադարաններից ու արխիւներից հաւաքելով Հայկական հարցին ու Հայոց ցեղասպանութեանը վերաբերող բազմալեզու բացառիկ վաւերագրեր, որոնք էլ դարձել են նրա ուսումնասիրութեան ատաղձը։ Ցեղասպանագէտի արխիւից ակնյայտ է դառնում գիտնականի բծախնդրութիւնը նիւթի հանդէպ։ Տատրեանի արխիւը կարեւոր աղբիւր է այդ ժամանակաշրջանի պատմութիւնն ուսումնասիրողի համար։

2019 թ. մեծանուն հայ գիտնականը մահանում է՝ թողնելով գիտական բացառիկ ժառանգութիւն Հայոց ցեղասպանութեան ուսումնասիրութեան վերաբերեալ։

(շարունակելի)

«Պատմաբանասիրական Հանդէս», 2023

Լուսինէ ՍԱՀԱԿԵԱՆ

Բ.. գ. թ., ԵՊՀ թրքագիտութեան ամպիոնի դոցենտ, ԵՊՀ-ի Հայագիտական հետազօտութիւնների ինստիտուտի հայ-օսմանական առնչութիւնների բաժնի վարիչ։ Գիտական հետաքրքրութիւնները՝ պատմական ժողովրդագրութիւն, տեղանուանագիտութիւն, համշէնահայերի պատմութիւն, Օսմանեան կայսրութեան էթնոքաղաքականութիւն, Հայոց ցեղասպանութիւն, Հայկական հարց։ Հեղինակ է 6 գրքի եւ 50-ից աւելի յօդուածի:

horizon-ի էջից

Մեկնաբանություններ